ارزیابی شاخص‌های تنش خشکی در کم آبیاری سطحی ارقام جدید کنجد

سابقه و هدف: تنش‌های محیطی یک مانع بزرگ برای تامین غذای جهانی هستند. زمین‌های زراعی فاقد تنش نسبتاً کمی وجود دارند که در آن‌ها گیاهان زراعی به عملکردهای پتانسیل خود می‌رسند. برای مثال حدود 45 درصد از اراضی کشاورزی جهان که 38 درصد از جمعیت جهان در آن جای گرفته‌اند، با خشکی موقت یا دائم مواجه هستند (Bot et al., 2000). کنجد با نام علمیSesamum indicum L. به‌دلیل تحمل به خشکی و گرما، اهمیت بسیاری در توسعه کشاورزی مناطق خشک و نیمه خشک به-عنوان کشت تابستانه دارد (Aien, 2013). در یک تحقیق، رقم کنجد داراب 14 بر اساس شاخص‌های MP، TOL، SSI، HARM و STI به‌عنوان رقم برتر در شرایط عادی و تنش رطوبتی معرفی شد (Amani et al., 2012). به دلیل محتوای بالای روغن (55-42 درصد) و کیفیت مناسب آن (میزان کم کلسترول و وجود برخی آنتی اکسیدان‌ها) نقش مهمی در سلامت انسان دارد و از طرف دیگر گیاهی متحمل به تنش کم‌آبی و خشکی است (.(Afshari et al., 2014 لذا هدف از اجرای این تحقیق بررسی تأثیر تنش خشکی از طریق اعمال دورهای مختلف آبیاری سطحی و شناسایی رقم برتر بر اساس شاخص‌های تنش بود. مواد و روش‌ها: مطالعه و ارزیابی شاخص‌های تنش خشکی در روش آبیاری سطحی بر عملکرد دانه و اجزای آن، عملکرد روغن دانه، درصد روغن دانه و کارآیی مصرف آب دانه آزمایشی در سال 1393 در ایستگاه تحقیقات کشاورزی بهبهان اجرا گردید. آزمایش به صـورت کرت‌های یک‌بار خـــــرد شده در قالب طرح بلـوک‌های کامل تصادفی با 3 تکــرار اجرا شد. آبیاری در 2 سطح (آبیاری به‌ترتیب پس از 100 و 200 میلی‌متر تبخیر از تشت کلاس A) به‌ عنوان فاکتور اصلی و رقم (محلی بهبهان، SG37-92138، SG51-92138، SG53-92138 و SG55-92138) در 5 سطح به ‌عنوان فاکتور فرعی مورد ارزیابی قرار گرفتند. یافته‌ها: مقایسه میانگین کارایی مصرف آب در اثرات متقابل آبیاری و رقم نشان داد که تیمار 100 میلی‌متر تبخیر از تشت کلاس A و رقم V5 (SG55-92138) با کارایی مصرف آبی معادل 272/0 کیلوگرم بر مترمکعب دانه کنجد، تیمار برتر بود. میانگین آب مصرفی در یک سال انجام آزمایش در تیمارهای 100 و 200 میلی‌متر تبخیر از تشت کلاس A به‌ترتیب معادل 5/547 و 6/438 میلی‌متر بود. نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان داد بیش‌ترین میزان همبستگی وزن هزار دانه بعد از تعداد دانه در کپسول با عملکرد دانه به میزان 9616/0=r می‌باشد که بیانگر نقش مؤثر افزایش وزن هزار دانه در بالارفتن عملکرد دانه می‌باشد. بیش‌ترین میزان شاخص‌های STI، MP، GMP، HM و YI به ترتیب به با مقادیر 538/1، 1/1037، 7/1024، 5/1012 و 548/1 در رقم V5 (SG55-92138) محاسبه شد. بیش‌تر شدن شاخص‌های فوق در رقم V5 (SG55-92138) نسبت به دیگر ارقام موجب گردید تا این رقم از نظر تنش خشکی به عنوان تیمار برتر معرفی شود. روند کاهشی عملکرد کنجد که با اعمال تنش کم آبی اتفاق افتاده است قطعاً موجب کاهش شاخص‌های SSI، MP و TOL شده و برعکس کاهش عملکرد کنجد موجب تغییرات صعودی در شاخص‌های STI، GMP، HM، YI و YSI گردیده است. نتیجه‌گیری: مقایسه میانگین اثرات متقابل آبیاری و رقم از نظر کارایی مصرف آب نشان داد کاهش مصرف آب در تیمار تنش موجب کاهش عملکرد آب در این تیمارها نسبت به تیمار فاقد تنش شده است. اثر کاهش مصرف آب حتی در تیمارهای تنش به حدی بوده که نتوانسته کاهش عملکرد به وقوع پیوسته در ازای کاهش مصرف آب را پوشش دهد و کماکان تیمار 100 میلی-متر تبخیر از تشت کلاس A علی‌رغم مصرف بیش‌تر آب نسبت به تیمار 200 میلی‌متر تبخیر از تشت کلاس A به دلیل افزایش عملکرد بوجود آمده، بیش‌ترین کارایی مصرف آب را در بین تیمارها به خود اختصاص داد.